KHÔNG ĐÁNH ĐỔI MÔI TRƯỜNG LẤY TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ: TƯ DUY MỚI CHO GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN MỚI

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu đang tạo ra những sức ép chưa từng có và nhiều quốc gia phát triển đã chuyển mình mạnh mẽ sang mô hình tăng trưởng xanh, Việt Nam đứng trước yêu cầu cấp thiết phải nhìn nhận lại triết lý phát triển của mình. Không thể chỉ chạy theo mục tiêu tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá, Quốc hội và các đại biểu tại phiên thảo luận ngày 28/2/2025 đã đặt ra câu hỏi lớn: Liệu có còn chấp nhận quan điểm đánh đổi môi trường lấy thành quả kinh tế ngắn hạn, hay đã đến lúc coi “chi cho môi trường là đầu tư cho tương lai”?

Tư duy phát triển mới: Môi trường không cản trở kinh tế

Phiên thảo luận báo cáo của Đoàn Giám sát và dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về kết quả giám sát chuyên đề thực hiện chính sách, pháp luật bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực đã thu hút sự quan tâm đặc biệt. Đây cũng là lần đầu tiên trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV dành trọn một ngày cho vấn đề môi trường, cho thấy tầm nhìn khác biệt so với các nhiệm kỳ trước.

Đại biểu Trần Minh Hùng (Hải Dương) nêu quan điểm rằng môi trường không phải là vật cản của tăng trưởng kinh tế mà là nền tảng cho sự phát triển dài hạn. Ông phát biểu: “Chúng ta không thể xây dựng nhà máy, khu công nghiệp dựa trên nền đất suy kiệt, nguồn nước ô nhiễm và bầu không khí ngột ngạt. Khi môi trường bị tàn phá, chính kinh tế sẽ phải trả giá gấp nhiều lần”.

Tư duy đó cũng được các chuyên gia quốc tế xác nhận. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới năm 2023 chỉ ra rằng thiệt hại từ ô nhiễm không khí ở Việt Nam gây thất thoát tương đương 5-7% GDP mỗi năm trong chi phí y tế, mất năng suất lao động và tác động xã hội. Viện trưởng Viện Kinh tế Môi trường Nhật Bản, giáo sư Tatsuya Nakamura, bình luận: “Không một nền kinh tế nào có thể trụ vững nếu môi trường bị bào mòn. Nền kinh tế dựa trên sự hy sinh môi trường là nền kinh tế xây trên cát”.

Kết quả bước đầu của Luật Bảo vệ môi trường 2020

Kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực, Chính phủ và các địa phương đã ban hành hơn 500 văn bản hướng dẫn. Đây được coi là một trong những hệ thống hướng dẫn pháp lý đồng bộ nhất trong lịch sử ngành môi trường. Nhiều chỉ tiêu quan trọng không chỉ đạt mà còn vượt kế hoạch đề ra trong Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng.

Tỷ lệ thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt tại đô thị đã đạt trên 97,26% vào năm 2024, một con số đáng chú ý trong bối cảnh áp lực đô thị hóa ngày càng lớn. Tỷ lệ khu công nghiệp có hệ thống xử lý nước thải tập trung cũng tăng mạnh, tạo ra màn chắn hiệu quả đối với nguy cơ phát thải công nghiệp bừa bãi. Việt Nam không ghi nhận sự cố môi trường quy mô lớn nào trong giai đoạn ba năm gần đây, một điểm sáng so với quá khứ.

Đại diện Bộ Tài nguyên và Môi trường, Thứ trưởng Võ Tuấn Nhân, phát biểu tại phiên họp: “Chúng ta đang chuyển từ mô hình quản lý môi trường bị động sang mô hình chủ động, dựa trên công cụ kinh tế và cơ chế thị trường. Mục tiêu không phải ngăn chặn phát triển mà là điều chỉnh phát triển theo hướng xanh và bền vững”.

Những tồn tại tiếp tục gây áp lực

Tuy nhiên, bức tranh toàn cảnh không hoàn toàn tươi sáng. Ô nhiễm không khí tại Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và các đô thị lớn vẫn diễn biến phức tạp. Chất lượng không khí nhiều thời điểm ở mức xấu và rất xấu, gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe người dân. Viện Hô hấp Quốc gia thống kê rằng mỗi năm Việt Nam ghi nhận hơn 60.000 ca tử vong liên quan tới ô nhiễm không khí.

Việc quản lý chất thải rắn tại khu vực nông thôn còn nhiều hạn chế. Rác thải nhựa đại dương của Việt Nam vẫn ở nhóm cao trên thế giới. Một số đại biểu chỉ ra rằng mô hình kinh tế tuần hoàn mới chỉ dừng ở quy hoạch giấy, chưa được triển khai sâu.

Đại biểu Nguyễn Thị Thu Hà (Quảng Nam) phát biểu đầy trăn trở: “Chúng ta nói nhiều về kinh tế tuần hoàn nhưng thực tế doanh nghiệp tái chế trong nước đang gặp hàng loạt rào cản về thuế, công nghệ, đất đai. Nếu không tháo gỡ, khẩu hiệu sẽ mãi chỉ là khẩu hiệu”.

Kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi xanh: Cơ hội lớn, rào cản nhiều

Mô hình kinh tế tuần hoàn – nơi tài nguyên được tái sử dụng liên tục – được xem là lối thoát quan trọng. Chuyên gia kinh tế môi trường Lê Thanh Cường nhận định trong hội thảo bên lề kỳ họp rằng nguồn lợi từ tái chế rác thải có thể đạt tới 3-4 tỷ USD mỗi năm nếu được tổ chức bài bản. Ông đánh giá: “Hiện nay, chúng ta đang chôn vàng dưới đất. Rác không chỉ là rác, đó là nguồn tài nguyên mà nhiều quốc gia đang tranh giành”.

Chuyển đổi xanh cũng trở thành từ khóa mang tính chiến lược. Thị trường carbon dự kiến vận hành toàn phần từ năm 2028 mở ra cơ hội thương mại hóa phát thải. Những doanh nghiệp có công nghệ xanh, phát thải thấp sẽ có lợi thế cạnh tranh, trong khi doanh nghiệp phát thải lớn có thể phải trả giá bằng tài chính.

Nguồn lực tài chính – điểm nghẽn lớn nhất

Một trong những tranh luận gay gắt nhất tại phiên họp xoay quanh tỷ lệ chi ngân sách cho môi trường. Mức chi hiện tại được đánh giá là quá thấp so với yêu cầu thực tế, trong khi tốc độ ô nhiễm tăng nhanh hơn tốc độ xử lý. Các đại biểu đề nghị tăng tối thiểu 30% chi ngân sách nhằm bảo đảm không “lấy mỏng phủ dày”.

Đại biểu Hồ Quang Tâm (Cà Mau) nhấn mạnh: “Nước thải sinh hoạt đang âm thầm hủy hoại sông ngòi. Nếu không tăng chi cho hệ thống xử lý, chúng ta sẽ trả giá gấp nhiều lần trong tương lai. Nên áp dụng mức chi từ 1,5 đến 2% tổng ngân sách nhà nước là hợp lý”.

PGS.TS Nguyễn Đình Hòa, chuyên gia tài chính công, đưa ra phân tích sắc bén: “Mỗi đồng đầu tư vào môi trường sẽ tiết kiệm từ ba đến bốn đồng chi phí y tế trong vòng ba năm. Kinh tế học gọi đó là đầu tư dài hạn mang lại lợi nhuận xã hội”.

Công cụ kinh tế xanh: Xu hướng không thể đảo ngược

Trái phiếu xanh, tín dụng xanh và trái phiếu khí hậu đang trở thành công cụ phổ biến trên thế giới. Chúng cho phép nhà đầu tư bỏ vốn vào những dự án ít phát thải. Chính phủ Việt Nam được khuyến nghị xây dựng chính sách tài chính xanh quốc gia và thành lập Quỹ xanh địa phương nhằm hỗ trợ doanh nghiệp. Đây được coi là chìa khóa để giải phóng nguồn vốn ngoài ngân sách.

Chuyên gia chính sách công Phạm Hoài Nam nhận xét rằng Việt Nam đang tụt lại so với khu vực trong việc sử dụng công cụ kinh tế để điều tiết môi trường. Ông dẫn chứng: “Indonesia đã phát hành 3 tỷ USD trái phiếu xanh. Nếu chúng ta không sớm tham gia, sẽ bỏ lỡ dòng vốn khổng lồ trong thập kỷ tới”.

Điều chỉnh pháp luật để dẫn dắt phát triển

Đoàn giám sát đề xuất xem xét sửa đổi, bổ sung Luật Bảo vệ môi trường 2020 ngay tại Kỳ họp thứ 10. Mục tiêu là tạo hành lang pháp lý linh hoạt hơn, phù hợp với tốc độ công nghệ và xu hướng thị trường mới. Các đại biểu đồng tình rằng phát triển kinh tế phải dựa trên nguyên tắc “không đánh đổi môi trường lấy lợi nhuận ngắn hạn”.

Đại biểu Nguyễn Hoàng Long (TP.HCM) đưa ra góc nhìn cứng rắn: “Luật pháp phải mang tính răn đe thực sự. Nếu doanh nghiệp cố ý vi phạm, không chỉ phạt tiền mà phải cấm đầu tư dài hạn và công khai hồ sơ vi phạm”.

Nhiệm vụ trọng tâm trong giai đoạn tới

Bên cạnh công cụ tài chính và pháp lý, nhiều ý kiến nhấn mạnh vai trò của truyền thông và nhận thức cộng đồng. Mỗi người dân, mỗi doanh nghiệp cần hiểu rằng môi trường là tài sản quốc gia. Giáo sư người Đức Karl Weiss, cố vấn môi trường cho 27 quốc gia, từng nói: “Sự sụp đổ môi trường bắt đầu từ sự vô cảm của mỗi người”.

Trong phiên họp, một số đại biểu đề xuất bổ sung môn “kinh tế môi trường” vào chương trình đại học bắt buộc, coi đây là kiến thức nền tảng như tài chính doanh nghiệp hay quản trị nhân lực. Đại biểu Phạm Thị Tuyết (Hà Nội) khẳng định: “Con người của tương lai phải biết tính toán chi phí môi trường trong từng quyết định”.

Khát vọng Việt Nam xanh

Khi sân bay quốc tế Long Thành đặt mục tiêu giảm phát thải 40% trong mười năm, khi nhiều doanh nghiệp cam kết zero carbon vào 2050, khi hệ thống điện gió mọc lên dọc bờ biển miền Trung, Việt Nam đang bước vào cuộc cách mạng yên lặng nhưng bền bỉ – cuộc cách mạng bảo vệ môi trường.

Nhà nghiên cứu chính sách đô thị Đinh Quang Trí đánh giá rằng sự trỗi dậy của công nghiệp môi trường có thể trở thành ngành kinh tế độc lập mang lại hàng trăm nghìn việc làm. Từ xử lý nước thải đến công nghệ thu giữ carbon, thị trường này mở ra cơ hội mới cho doanh nghiệp Việt.

Kết luận: Phát triển phải đi cùng bảo vệ

Sau một ngày thảo luận sôi nổi, quan điểm chung tại nghị trường vẫn rõ ràng: môi trường không phải chi phí, môi trường là đầu tư. Mất môi trường là mất tất cả. Quốc hội khóa XV với tầm nhìn chiến lược đã truyền đi thông điệp mạnh mẽ: tăng trưởng kinh tế không thể tiếp tục dựa trên mô hình tiêu thụ tài nguyên và phát thải vô hạn.

Trong phát biểu kết thúc phiên họp, Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh: “Phát triển bền vững chỉ có thể đạt được khi ba trụ cột Kinh tế – Xã hội – Môi trường đồng hành, không trừ nhau, không đối lập nhau. Môi trường chính là chiếc la bàn định hướng mọi chính sách tăng trưởng”.

Với thông điệp đó, Việt Nam đang bước sang giai đoạn mới: giai đoạn không đánh đổi môi trường lấy lợi ích trước mắt, kiên định con đường xanh hóa, tuần hoàn hóa và chủ động ứng phó biến đổi khí hậu để bảo vệ tương lai của thế hệ tiếp theo.

Nguồn: Sưu tầm từ internet.